اویس یمنی

یمن در جنوبی ترین بخش شبه جزیره عربستان سرزمینی دیرپا با نقشی محوری در حوادث گوناگون پس از اسلام بوده است. با این حال مردمان آن از مناظر گوناگون تفاوت های چشم گیری با دیگر ساکنان شبه جزیره داشته اند و از تمدن و فرهنگی به مراتب غنی تر و کهن سال تر بهره مند بوده اند. قبائل یمنی بارها در صدر اسلام موجب پیروزی ها و شکست های گوناگون بوده اند و قوم کنده که اشعث قیس کندی از مشهورترینشان نزد ایرانیان است در به قدرت رسیدن و همچنین سقوط خلفای پس از پیامبر نقشی اساسی بازی کرده اند. نقل است که پیامبر در باره اهل یمن که عده ای از آنها به حضور ایشان رفته بودند فرموده بود "اتاکم اهل الیمن ، هم الین قلوبا، وارق افئده ، الایمان یمان ، والحکمه یمانیه ؛  اهل یمن بر شما وارد شده اند، دلهایشان نرم و قلب هایی سرشار از مهربانى دارند، ایمان یمنى و حکمت یمانى است .

از دیگر قبائل یمن مذحج است که از اصیل ترین قبائل عرب محسوب می شود و از نسل قحطان اند و 9 تیره دارد. آل مذحج در آغاز بعثت به دست امیرالمومنین مسلمان شدند و پس از پیامبر نیز از ارادتمندان امام علی علیه السلام باقی ماندند. در جریان فتح ایران به خوزستان کوچ کردند و در کوفه و بصره ساکن شدند و در زمان خلافت امیرالمومنین (ع) عمده یاران وفادار ایشان از مذحجیان بودند و مالک اشتری نخعی بارزترین آنان است که اعراب خوزستان ایران به نیس بن ابراهیم مالک فرزند او میرسند و شاخص دیگر یاران آن حضرت، اویس است از بنی مراد که دومین طایفه مذحج شمرده می شوند.

اویس بن عامر مرادی با کنیه ابو عمر از مشهور ترین تابعین و معروف به سید التابعین است و تابعین آنهایی بودند که در صدر اسلام پیامبر را ندیده بودند و بواسطه اصحاب به اسلام گرویده بودند اویس بن عامر و بدلیل اهلیتش در یمن و همچنین نام یکی از اجدادش به قرنی معروف بود و در تذکره الاولیای عطار درباره او چنین آمده است که "آن قبله تابعین ، آن قدوه اربعین، آن آفتاب پنهان ،آن هم نفس رحمن ، آن سهیل یمنی ، اویس قرنی (رحمه الله علیه) گاهگاه خواجه عالم (ص) روی سوی یمن کردی و گفتی "انی لا جد نفس الرحمن من قبل الیمن" یعنی نفس رحمن از جانب یمن همی یابم. نقل است که چون رسول اکرم (ص) وفات خواست کرد. گفتند " یا رسول الله! مرقع تو به که دهیم؟ گفت "به اویس قرنی."

به گفته مورخان اویس عامر شتربان بود و در سال دهم بعثت به اسلام گروید و معروف است که در زمان پیامبر تنها یک بار به مدینه آمد لکن وقتی به مدینه رسید، باخبر شد که پیامبر به سفر رفته است. اویس برای مادرش مدینه را ترک کرد و به یمن بازگشت وچون پیامبر به مدینه بازگشت، عرض کردند شترچرانی از یمن به نام اویس به این جا آمد و به شما سلام رسانید و بازگشت. پیامبر فرمود: "آری، این نور اویس است که در خانه ما هدیه گذاشته و خود رفته است"

پیامبر اعظم با عبارت هایی چون: بهترین و برترین فرد از تابعان، شفاعتگر والامقام، محبوب رسول خدا و نفس رحمان از اویس یاد می کرد. پس از آن نیز بارها از اشتیاقش برای دیدار او سخن گفت و فرمود "نسیم خوش بهشت، از سوی قرن، در حال وزیدن است. آه! ای اویس قرنی، چقدر من مشتاق دیدار تو هستم. ای مردم، هر کس او را دید، سلام مرا به وی برساند." شخصی از حاضران پرسید: ای رسول خدا، اویس قرنی کیست؟ پس پیامبر(ص) فرمود "او با وجود عظمت و شخصیتی که دارد، در نظر شما فردی عادی است و کسی است که اگر از نزد شما برود، از او سراغی نمی گیرید، و اگر روزی میان شما حاضر شود، به وی اعتنایی نمی کنید." حضرت همچنین در توصیف بزرگی و جایگاه والای اویس در روز قیامت فرمود: "در نتیجه  شفاعت اویس، جمعیت بسیاری به شماره افراد ربیعه و مُضر، به بهشت وارد خواهند شد. او با اینکه مرا ندیده، به من ایمان آورده است و پس از من، در رکاب جانشینم، علی بن ابی طالب(ع)، در جهاد با دشمنان به شهادت می رسد».

پیامبر اویس را در جای دیگری چنین توصیف فرمود که "چشمان سیاه مایل به کبودی دارد و بین دو کتف او، اثر ماه گرفتگی است. گندم گون بوده و چانه اش کشیده و قامتش معتدل است. ... قرآن تلاوت می کند و اشکش همواره از خوف خدا جاری است. دو جامه کهنه دارد. در زمین گمنام است، ولی آسمانیان او را می شناسند و اگر به خدا قسم خورد، سوگندش پذیرفته است. روز رستاخیز به دیگر مردمان گفته می شود وارد بهشت شوید، ولی به اویس می گویند بمان و شفاعت کن. خداوند به تعداد دو قبیله ربیعه و مُضرّ، شفاعت او را می پذیرد. سخنان دیگری نیز از پیامبر خدا درباره اویس گفته اند من جمله که ایشان فرمود اویس قرنی از این امت، دوست من است.

پس از رحلت پیامبر اویس به خدمت امیرالمومنین علی (ع) میرسد و شیخ مفید نقل می کند که امام (ع) فرمود رسول خدا (ص) به من خبر داد که مردی از امّتش را ملاقات خواهم کرد که به او اویس قرنی گفته می‏شود. او از گروه حزب اللَّه و رسول او است که مرگ او شهادت در راه خدا است و در شفاعت او به تعداد افراد دو قبیله ربیعه و مضر وارد بهشت می ‏شوند. 

اما در زمان خلیفه دوم یمن را ترک کرده و به کوفه میرود و تا زمان خلافت امیرالمومنین در کوفه می ماند و همواره مردم را به همراهی با امیرمؤمنان، علی(ع) فرامی خواند. آورده اند که مردی به اویس گفت: مرا موعظه ای کن. اویس پاسخ داد: تو را سفارش می کنم به کتاب خدا قرآن و سنت پیامبران الهی و همراهی با صالح مؤمنان علی بن ابی طالب(ع). اویس تا زمان خلافت امام علی (ع) گمنام بود تا اینکه خلیفه سوم کشته شد. پس از آن امیرالمومنین به کوفه رفتند و اویس به خدمت ایشان در آمد.
 او نه تنها یکی از یاران معمولی امام (ع) نبود، بلکه از حواریون آن حضرت به شمار می آمد و امام کاظم (ع) فرمودند: "روز رستاخیز منادی الهی ندا می دهد حواریون محمد (ص) که از پیروی او دست نکشیدند و بر سر پیمان خود باقی ماندند، کجا هستند؟ در این هنگام چهره های درخشانی مانند سلمان، ابوذر، و مقداد از جای برمی خیزند و خود را معرفی می کنند. بار دیگر منادی ندا می دهد: حواریون علی (ع) کجایند؟ پس گروهی از یاران برجسته امیرمؤمنان، علی (ع) مانند محمد بن ابی بکر، میثم تمار و اویس قرنی برخاسته، از دیگران مشخص می شوند."

آورده اند: چون امام علی بن ابی طالب(ع)، در قائله جمل به سوی بصره در حرکت بود؛ در نزدیکی بصره در منطقه ذیقار توقف نمود و آن گاه افرادی چون امام حسن مجتبی (ع)، عمار یاسر و مالک اشتر را برای جذب نیرو به کوفه فرستاد.
شیخ مفید در دارشاد می نویسد: حضرت علی (ع)، برای گرفتن بیعت از یارانش در ذیقار نشسته بود که فرمود: امروز از سوی کوفه، هزار مرد بدون کم و زیاد می آیند و تا پای جان با من بیعت خواهند کرد." و از عبدالله بن عباس نقل می کند که: من در این پیش گویی حضرت دقیق شدم. چون مردم کوفه به سوی لشکر امیرمؤمنان، علی(ع) آمدند، همه را شمردم. اما هنگامی که شمار آنان به 999 تن رسید، دیگر کسی نیامد. من در شگفت شدم و نگران که مبادا یک تن نیاید و این موضوع، بهانه ای برای سرپیچی بدخواهان از فرمان امام شود. همچنان در این اندیشه بودم که ناگاه، شخصی را دیدم که از کوفه به سوی ما می آید. وقتی نزدیک شد، مردی را دیدم که جامه ای مویین برتن، و شمشیر و سپر در دست دارد. وقتی به لشکر رسید، نزد امام علی(ع) آمد و عرض کرد: دستتان را بدهید تا با شما بیعت کنم. علی(ع) فرمود: با من به چه چیزی بیعت می کنی؟ اویس گفت: بیعت بر شنیدن سخنانت و پیروی از فرمانت و جنگیدن در رکابت تا پای جان. علی بن ابی طالب (ع) فرمود: نام تو چیست؟ پس پاسخ داد: من اویس قرنی هستم. امیرمؤمنان بسیار خوش حال شد و فرمود: "الله اکبر، حبیبم رسول خدا، به من خبر داد که مردی را از امت ایشان که به وی اویس قرنی می گویند، خواهم دید. از افراد حزب خدا و حزب رسول خداست. در پایان عمر مبارکش به شهادت می رسد و در روز قیامت، به اندازه ی افراد دو قبیله ی ربیعه و مضر، شفاعت خواهد کرد."
ابن عباس می گوید: به خدا سوگند، با آمدن اویس و تکمیل شدن هزار تنی که امام علی(ع) پیش گویی کرده بود، اندوه و نگرانی من برطرف شد."

در زمانی که امیرالمومنین به سمت صفین در حرکت بود اویس در کنار آب فُرات وضو می گرفت، آواز طبلی به گوش وی رسید و پرسید: این چه صدایی است؟ گفتند: سپاه علی (ع) به جنگ معاویه می رود، و مردم را به صحنه نبرد دعوت می کنند و صدا، صدای طبل سپاه علی است. اویس گفت: هیچ عبادتی نزد من برتر از یاری و پیروی حضرت علی علیه السلام نیست. آن گاه برای یاری و همراهی مولایش به سوی سپاه امیرالمؤمنین حرکت کرد،

اویس در صفین نقش موثری در سپاه امیر المؤمنین (ع) ایفا نمود، از آنجا که با توجه به سخنان پیامبر درباره او حضورش در رکاب امام سند زنده ای ی بر حقانیت آن حضرت و بی اساس بودن ادعاهای معاویه به شمار می آمد. از این رو در جریان جنگ، برخی از مردم شام، پس از آنکه شنیدند اویس میان سپاه امام علی(ع) است، از معاویه بریدند و به سپاه کوفه پیوستند.
ابونعیم اصفهانی در حلیه الاولیا می نویسد: در یکی از روزهای جنگ صفین شخصی از میان سپاه شام بیرون آمده و در برابر سپاه عراق با صدای بلند گفت: آیا اویس قرنی در میان شماست؟ گفتند: بلی، منظورت چیست؟ گفت:"از پیامبر شنیدم که فرمود: اویس بهترین و نیکوکارترینِ تابعین است". پس از سپاه شام جدا شد و به سپاه عراق پیوست.

اصبغ بن نباته نقل می کند که علی بن ابی طالب(ع) را هنگام جنگ صفین دیدم که خطاب به یاران خویش فرمود: چه کسی حاضر است تا پای جان با من بیعت کند؟ بی درنگ 99 تن از یاران، به حضور امام رسیدند و با ایشان بیعت کردند. امام فرمود: کیست که این رقم را تکمیل کند که پیامبر خدا، به من خبر داده است بیعت کنندگان با من در این روز، صد تن خواهند بود. پس ، مردی که لباس های بسیار ساده ای بر تن داشت، پیش آمد و برای بیعت با امام علی(ع) آماده شد.
در جای دیگری آمده است: چون این مرد نزدیک تر آمد، امیرمؤمنان، علی(ع) فرمود: "اویس باش!" او عرض کرد: "من همان اویس قرنی ام".
اسیر بن جابر نیز می گوید:
وقتی در جنگ صفین، منادی سپاه علی فریاد زد: ای سپاه خدا، نبرد را آغاز کنید، اویس را دیدم که شمشیرش بر اثر شدت ضربه هایش شکست. سپس شمشیر را بر زمین انداخت و فریاد زد: ای مردم، از این قوم هیچ هراسی به دل راه ندهید. پیش بروید که خدا با ماست. بدین ترتیب، سپاهیان امیرمؤمنان را تشویق می کرد که ناگهان تیری به قلبش خورد و همان جا بر زمین افتاد و شهید شد. پس از جنگ، امام علی(ع) بر جنازه ی اویس نماز خواند و وی را دفن کرد. آن گاه بر سر تربتش نشست و به یاد او گریست.
نقل است که پس از شهادت اویس، نزدیک به چهل و چند زخم نیزه و تیر در بدن او به چشم می خورد. مرقد پاک اویس، در سمت چپ قبر عمار یاسر در شهر رقه ی سوریه قرار دارد.