در باره یکتا پرستی ایرانیان پیش از اسلام پنداری خلاف واقع در میان مردم رواج یافته است که نتایج منفی مربوط به خود را داراست. اولین نکته در این زمینه این است که اساسا در دوران مذکور دین رسمی به معنای امروزی آن معنی نداشته است و ایرانیان باستان به خدایان متعدد طبیعی معتقد بودند. بازمانده های بتکده های ایلامیان همچنان پابرجاست و مردم بابل و اقوام کاسی (ایران مرکزی) نیز ملغمه ای از خدای یهودیان و خدایان شرقی (هندی-چینی) و غربی (مصری-یونانی) را می پرستیدند و حتی بازمانده هایی از آیین فالیک در قسمت های مرکزی ایران وجود دارد.
در عصر هخامنشیان نیز آزادی دینی بدیهی بود و تمام کشور های تابعه در پرستش خدایان خود آزاد بوده اند. معروف است که سپاه ایران معابد تخریب شده در فتوحات را بازسازی میکرده و جانب احتیاط و احترام را در نسبت به الهیات هر منطقه به راستی نگاه میداشته است. گفته می شود که ماندانا مادر کوروش یک یهودی و همسر خشایار شاه نیز یهودی دیگری به نام استر بوده و این در حالیست که محققان در تعیین مذهب شاهان هخامنشی به باور مشترکی نرسیده اند و عمدتا تعیین آن را غیر ممکن دانستند. همزمان عده ای از مردم در آن زمیان از آیین زرتشت پیروی می کردند و حتی میان رزتشتیان شرق و غرب فلات ایران نیز تفاوت های اساسی وجود داشته است.
دربار هخامنشی آیین مخصوص به خود را دارا بوده و در آن مخلوطی از آیین زرتشت، مزدیسنا، باورهای ودایی و ایزدپرستی رواج داشته و عده ای اسامی دوازده ماه شمسی را نیز اسامی دوازده ایزد میدانند که ایرانیان باستان بعنوان نیرو های طبیعت آن ها را میپرستیدند. همچنین در کتیبه های بازمانده از دوران هخامنشیان مطلقا نامی از اوستا و زرتشت برده نشده و برعکس از خدایان متعدد به کرات سخن رفته است.
با هجوم اسکندر خدایان یونانی به ایران وارد و به فهرست خدایان پرستش شده ایرانیان اضافه می شوند.پس از روی کار آمدن اشکانیان آزادی مذهبی همچنان پیگیری می شود و ایالات ایران آیین خود را پی میگیرند. مهرپرستی و میترائیسم نیز رواج بیشتری میابند و آناهیتا الهه آب های روان در شرق ایران پرستندگان بسیاری میابد. در دوره هایی از حکومت ساسانیان که تسامح مذهبی رواج داشت آیین های مانوی، گنوسی، مسیحیت، یهودیت و انواع بت پرستی و پرستش طبیعیت ادامه داشت اما در برحه های دیگر که آیین زرتشتی ایین رسمی قلمداد شد و پیروان دیگر ادیان مورد پیگرد قرار گرفتند. اتفاقی که مخصوصا در قبال مسیحیان رخ داد و پس از مسیحی شدن رومیان مسیحیت بعنوان آیین دشمن مورد هجمه قرار گرفت. در این زمان است که ادیان دیگر بروز رسمی خود را از دست دادند اما این هیچگاه عامل عمومی شدن آیین زرتشت در میان ایرانیان نگردید. بودیسم در شرق ایران جای گرفت و در اواخر ساسانیان زروانیسم اقبال یافت.
همه چیز پرستی در ایران پیش از اسلام تا بدانجا پیشرفت که گورستان های پیروان آلت پرستی در جنوب و غرب ایران همچنان بخشی از جدابیت های گردشگری بومیان را به خود اختصاص داده اند و بدین نحو میتوان این نتیجه را گرفت که یکتا پرستی ایرانیان پیش از اسلام زاییده توهمی مشابه هنر نزد ایرانیان است و بس بیشتر نیست و مطلقا نمیتوان خدا پرستی را یکی از ویژگیهای ایران پیش از اسلام قلمداد نمود.
به قول استاد شهید مطهری: «حقیقتا مایه شرمساری ایران و ایرانیان است که با این که چهارده قرن است به عالی ترین مفاهیم توحیدی نایل شده اند و نغزترین گفتارها را به نثر و نظم در این زمینه انشا کرده اند، خدای مجسم و شاخ و بالدار برایش بکشند و بعد هم اصرار کنند که این را به عنوان یک آرم ملی بپذیر. اگر این بت پرستی نیست پس بت پرستی در دنیا معنی ندارد.»